Azərbaycanda İnsan Hüquqları ilə Bağlı Narahatlıqlar Genişmiqyaslı Sui-istifadə və Repressiya İddiaları Fonunda Davam Edir

Son hesabatda göstərilir ki, Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı vəziyyətdə ötən il ərzində əhəmiyyətli dəyişikliklər olmayıb. Etibarlı mənbələr davamlı sui-istifadə və repressiya hallarının mövcudluğunu vurğulayır. Hökumət insan hüquqları pozuntularına görə məsuliyyət daşıyan rəsmiləri müəyyən etmək və cəzalandırmaq üçün inandırıcı addımlar atmayıb, 2020-ci il hərbi əməliyyatları zamanı törədildiyi iddia edilən pozuntularla bağlı aparılan istintaqlarda isə heç bir irəliləyiş qeydə alınmayıb.

Əlavə Məhkəmə Qətlləri və İşgəncə İddiaları

Hesabatlar göstərir ki, hökumət və ya onun nümayəndələri tərəfindən özbaşına və ya qanunsuz qətllər törədilib. Buna bəzi məhbusların nəzarətdə olarkən ölməsi halları da daxildir. Məsələn, mediada Elvin İskəndərovun Sumqayıtda polis nəzarətində olduğu müddətdə öldüyü barədə məlumat yayılıb. Ailəsi onun təhlükəsizlik xidməti əməkdaşları tərəfindən öldürüldüyünü iddia edir və cəsədində görünən xəsarətlərin olduğunu bildirib. Qardaşları Elvinlə birlikdə onların da döyüldüyünü və Elvinin başına dəyən zərbələr nəticəsində öldüyünü iddia edib. Daxili İşlər Nazirliyi isə onun ölümünü təbii səbəblərlə əlaqələndirib.

İşgəncə və qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəzalandırma ciddi narahatlıq mənbəyidir. Konstitusiya və qanuni qadağalara baxmayaraq, bu cür sui-istifadə halları ilə bağlı çoxsaylı etibarlı iddialar davam edir. Bu hallar əsasən polis bölmələrində etiraf əldə etmək məqsədilə baş verir. Saxlanılan şəxslərə ailələri, müstəqil hüquqşünasları və ya tibbi yardımla vaxtında əlaqə qurmağa tez-tez icazə verilmir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İşgəncələrə Qarşı Komitəsi "geniş yayılmış və davamlı işgəncə və pis rəftar halları" ilə bağlı, xüsusilə də Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti və Mütəşəkkil Cinayətkarlıqla Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən törədilən hallarla bağlı narahatlığını bildirib. İddialara elektrik şoku, döyülmə, əl-qolun bükülmüş vəziyyətdə bağlanması, boğulmanın simulyasiyası, dırnaqların çıxarılması və cinsi zorakılıq halları daxildir.

Bu narahatlıqları təsdiqləyən daha bir məqam isə Avropa Şurasının İşgəncələrin Qarşısının Alınması Komitəsinin (CPT) 2022-ci il hesabatıdır. Hesabatda polis tərəfindən törədilən ağır pis rəftar və işgəncə halları qeyd edilir, bu, hüquq-mühafizə sistemində sistemli və endemik hal kimi xarakterizə olunur və hökumətin əməkdaşlıqdan imtina etdiyi bildirilir. Daxili İşlər Nazirliyi və Penitensiar Xidmətdə sui-istifadə hallarının cəzasız qalması ciddi bir problemdir. Abzas Media-nın baş redaktoru Ülvi Həsənli kimi həbs olunanların verdiyi məlumatlar, həbsxana şəraitini “ləyaqəti alçaldan və qeyri-insani” adlandırır və bura ağır fiziki döyülmə, məhbusların barmaqlıqlardan asılması, ağrılı vəziyyətdə qandallanması və qohumlarına qarşı təhdidləri daxil edir.

Söz Azadlığı və Medianın Boğulması

Hökumət söz və mətbuat azadlığı ilə bağlı konstitusiya müddəalarını davamlı olaraq pozur, media və internet azadlığına ciddi məhdudiyyətlər tətbiq edir. Jurnalistlər, redaktorlar və müstəqil bloggerlər hədə-qorxu, zorakılıq, döyülmə və həbslərlə üzləşirlər. Hökumət söz azadlığını və medianın müstəqilliyini fəal şəkildə məhdudlaşdırır. Müşahidəçilər siyasi narazılığı cəzalandırmaq üçün məhkəmə sistemindən sui-istifadə edildiyini qeyd edirlər.

Əsas problemlərə aşağıdakılar daxildir:

• Fiziki Hücumlar və Həbslər: Jurnalistlər həm onlayn, həm də oflayn şəkildə hakimiyyət orqanları tərəfindən zorakılıq, təqib və hədə-qorxulara məruz qalırlar. Polis peşəkar fəaliyyətlərinə mane olmaq üçün güc tətbiq edir.

• Müstəqil Medianın Hədəfə Alınması: Hökumət müntəzəm olaraq müstəqil jurnalistləri, xüsusən də korrupsiya ilə bağlı araşdırma aparanları və ya rəsmiləri tənqid edənləri həbs edir. Abzas Media-nın baş redaktoru Sevinc Vaqifqızı qaçaqmalçılıq ittihamı ilə həbs edilib, bu, onun korrupsiyaya qarşı apardığı işlərə görə qisas kimi qiymətləndirilir. İlsonu məlumatına görə, o, Abzas Media ilə əlaqəli digər beş jurnalistlə birlikdə həbsdə qalıb. 2023-cü ilin noyabrı və noyabr ayı arasında hakimiyyət orqanları ən azı 40 müstəqil jurnalist və vətəndaş cəmiyyəti fəalını həbs edib, onların həbsdə fiziki zorakılığa məruz qaldıqları barədə etibarlı məlumatlar var.

• Sensoya və Özünəsensoya: Əksər media orqanları hökumətin qisas almaması üçün özünəsensoya tətbiq edir. Xarici xəbər proqramları məhdudlaşdırılır, xarici radio stansiyalarının birbaşa yayımlanması isə ümumiyyətlə qadağandır. Lakin, Rusiyanın "Sputnik" xidmətinə sərbəst yayım imkanı verilir.

• Məhdudlaşdırıcı Media Qanunu: 2022-ci il media qanunu jurnalistlər və media orqanları üçün ciddi tələblər, o cümlədən ali təhsil və Azərbaycan vətəndaşı olan təsisçi tələb edir ki, bu da müstəqil qurumların qeydiyyatını çətinləşdirir. Əksər yerli media hökumətə bağlı himayədarlıqdan asılıdır və bu olmadan maliyyə çətinlikləri ilə üzləşir.

• Nitqin Cinayət Məsuliyyətinə Cəlb Edilməsi: Böhtan və şər cinayət məsuliyyəti yaradan əməllərdir, cəzası üç ilə qədər həbsdir və bu müddəalar mütəmadi olaraq tənqidçiləri susdurmaq üçün istifadə olunur. Prezidenti təhqir etmək də həbslə cəzalandırılır. Tənqidçilərin fikrincə, siyasi müxalifəti boğmaq məqsədilə, müxalifətçi Xalq Cəbhəsi Partiyasının sədri Əli Kərimliyə qarşı uydurma ittihamlarla cinayət işi açılıb.

İnternet Azadlığı və Transmilli Repressiya

Azərbaycanda internet azadlığı "daha da pisləşib", buna səbəb genişmiqyaslı həbslər, artan özünəsensoya və hökumətin məlumatları manipulyasiya etməsidir. Hökuməti tənqid edən çoxsaylı beynəlxalq və yerli müstəqil veb-saytlar bloklanmış olaraq qalır. Vəzifəli şəxslərin kiberhücumlar təşkil etdiyi və sosial media diskursunu manipulyasiya etmək üçün botlardan və ya trollardan istifadə etdiyi, hökumət siyasətini tənqid edən onlayn istifadəçiləri təqib və hədələdiyi iddia edilir. Fəallar polisin fiziki zorakılıq təhdidi altında tənqidi sosial media paylaşımlarını silməyə məcbur etdiyini bildirirlər.

Bundan əlavə, hökumətin transmilli repressiya fəaliyyətlərində iştirak etdiyi barədə məlumatlar var. Etibarlı iddialara aşağıdakılar daxildir:

• Ekstraterritorial Zorakılıq: Hökumətin digər ölkələrdəki şəxslərə qarşı siyasi qisas məqsədilə zorakılıq və ya təhdidlər tətbiq etdiyi, o cümlədən sürgündə olan fəalları hədələmək üçün pul ödənilən "trollardan" istifadə etdiyi iddia edilir. Qeyri-adi bir halda, görkəmli siyasi mühacir və hökumət tənqidçisi Vidadi İskəndərov Fransadakı mənzilində ölümcül hücuma məruz qalıb, bu da onun Azərbaycan hökumətini tənqid etməsi də daxil olmaqla, bütün mümkün motivlərin araşdırılmasına çağırışlara səbəb olub.

• Nəzarət və Məcburiyyət: Ölkə xaricində siyasi motivli nəzarət və xaricdə olan dissident və jurnalistlərin rəqəmsal təqibi ilə bağlı əlamətlər var. Azərbaycanda qalan ailə üzvlərinin hədələndiyi iddia edilir.

• Beynəlxalq Hüquq-mühafizə Vasitələrindən Sui-istifadə: Etibarlı hesabatlar hökumətin xaricdəki şəxslərə qarşı siyasi motivli məqsədlər üçün beynəlxalq hüquq-mühafizə vasitələrindən sui-istifadə etdiyini göstərir. Məsələn, Gürcüstana sığınan azərbaycanlı jurnalist Əfqan Sadıqov Azərbaycanın “hədə-qorxu” iddiasına əsasən Gürcüstan hakimiyyəti tərəfindən həbs edilib ki, bu da onun ekstradisiyası ilə bağlı insan hüquqları narahatlıqları yaradıb.

Münaqişə ilə Əlaqədar Məsələlər və İtkin Düşənlər

Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri tərəfindən 2016-2020 və 2022-ci ilin sentyabr döyüşləri zamanı törədildiyi iddia edilən vəhşiliklərlə bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə təqdim edilmiş şikayətlər üzrə qərarlar gözlənilir. BMT-nin İşgəncələrə Qarşı Komitəsi 2019-cu ildən bəri "Azərbaycan hərbi qüvvələri tərəfindən hərbi əsirlərə və etnik və ya milli mənşəyinə görə erməni olan digər müdafiə olunan şəxslərə qarşı törədilmiş beynəlxalq humanitar hüquq və insan hüquqları qanunlarının ağır və kobud pozuntuları" ilə bağlı narahatlığını ifadə edib. BMT-nin İşçi Qrupu da 2020-ci ildə əsir düşən 23 erməni hərbçisi və bir mülki şəxsin məcburi itkin düşməsi ilə bağlı narahatlıqlarını bildirib, lakin hökumət buna cavab verməyib.

"Freedom House" hesabatında iddia edilir ki, Azərbaycan hökuməti 2020-2023-cü illər arasında Dağlıq Qarabağı etnik erməni əhalisindən təmizləmək üçün hücumlar, hədə-qorxu, əsas hüquqlardan məhrumetmə və məcburi köçkünlük də daxil olmaqla hərtərəfli bir strategiya həyata keçirib. 24 oktyabr tarixinə olan məlumata görə, Dağlıq Qarabağda cəmi 15 etnik erməni sakininin qaldığı bildirilir. Hesabatlarda, həmçinin, mədəni irs abidələrinin dağıdılması və Xankəndidə yaşayış binalarının talan edilməsi iddiaları ətraflı şəkildə təsvir edilir. Eyni zamanda, əvvəlki döyüşlərlə əlaqəli kütləvi məzarlıqların tapılması işləri davam edir, il ərzində əvvəllər etnik erməni qüvvələri tərəfindən nəzarət edilən ərazilərdə ən azı 27 azərbaycanlının qalıqları tapılıb. 2020-ci ildən bəri erməni qüvvələri tərəfindən əvvəllər nəzarət edilən ərazilərdə 70 nəfər mina partlayışı nəticəsində həlak olub, 311 nəfər isə yaralanıb; ölənlərin 54-ü mülki şəxslərdir.

İtkin düşənlər məsələsinə gəlincə, 1990-cı illərdə baş verən münaqişələrdən bəri təxminən 4000 azərbaycanlı və 1000 erməninin yeri hələ də müəyyən edilməyib.

İşçilərin Hüquqları və Özbaşına Həbslər

Qanun müstəqil həmkarlar ittifaqlarına və kollektiv müqavilələrə icazə versə də, işçilərin birləşmə azadlığına əhəmiyyətli və ya sistemli məhdudiyyətlər davam edir. Demək olar ki, bütün həmkarlar ittifaqları hökumətlə əlaqəli Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının (AHİK) üzvüdür və bir çox işçi bu qurumun onların maraqlarını qorumaq üçün az iş gördüyünü iddia edir. Çox az sayda müstəqil həmkarlar ittifaqı mövcuddur və onlar qeydiyyatdan keçə bilmirlər. Birləşmə azadlığı və tətil hüququ ilə bağlı qanunlar səmərəli şəkildə icra edilmir, pozuntulara görə cəzalar nadir hallarda tətbiq olunur.

Əmək fəalları, xüsusən də ərzaq məhsullarının çatdırılması işçiləri kimi müstəqil podratçıları təşkil edənlər təqiblərlə üzləşirlər. Müstəqil Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası "İşçi Masası"-nın bir neçə fəalı, o cümlədən Əfiəddin Məmmədov, Möhyəddin Orucov, Ayxan İsrafilov və Elvin Mustafayev, 2023-cü ilin avqust ayında ərzaq məhsullarının çatdırılması işçilərinin tətili sonrası həbsdə qalıblar. Bəzi QHT-lər iddia edir ki, fəalları boğmaq üçün onlara qarşı əlaqəsiz cinayət ittihamları irəli sürülüb.

Özbaşına həbs və saxlanılmalar ciddi insan hüquqları problemləri olaraq qalır. Qanun özbaşına saxlanılmanı qadağan etsə və şəxslərin 48 saat ərzində məhkəməyə çıxarılmasını tələb etsə də, hakimiyyət orqanları bu tələblərə tez-tez əməl etmir. Bəzən şəxslər order olmadan 48 saatdan daha uzun müddətə saxlanılırlar. Yerli insan hüquqları təşkilatları bildirirlər ki, hakimiyyət orqanları xüsusilə müxalifət və digər fəalları hədəf alaraq, əsassız ittihamlarla, inzibati xətalara görə həbslər həyata keçirirlər. Uzunmüddətli istintaq təcridi, xüsusilə siyasi xadimlər və fəallar üçün ciddi problemdir, bu, siyasi repressiya vasitəsi kimi istifadə olunur və bəzən maksimal müddəti aşır. Saxlanılan şəxslərə tez-tez seçdikləri vəkilə müraciət etməyə imkan verilmir və qohumları ilə əlaqələri bəzən məhdudlaşdırılır. Görkəmli müxalifət lideri Tofiq Yaqublunun 2023-cü ilin dekabr ayında saxtakarlıq ittihamı ilə həbsi buna bariz nümunədir. QHT-lər bu həbsin əsassız və sübutsuz olduğunu iddia edir, o, uzun müddət əlaqəsiz saxlanılıb.

Xülasə, Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı vəziyyət hökumətin məsuliyyətinin olmaması, əsas azadlıqlara ciddi məhdudiyyətlər, geniş yayılmış işgəncə və pis rəftar iddiaları, habelə münaqişədən əziyyət çəkən əhali və transmilli repressiyalarla bağlı davamlı narahatlıqlarla xarakterizə olunur.