Tarixi Sülh Müqaviləsi Azərbaycan və Ermənistan arasında Paraflanaraq Bölgədə Əsaslı Dəyişikliklərə İşarə Verir

Vaşinqton, D.C., 11 Avqust 2025-ci il – Əhəmiyyətli diplomatik irəliləyiş nəticəsində, 8 Avqust 2025-ci ildə ABŞ Prezidenti Donald Trampın şahidliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan Vaşinqtonda hərtərəfli sülh müqaviləsini paraflayıblar. "Tarixi sammit" adlandırılan bu mühüm hadisədə hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri – Azərbaycanın Xarici İşlər naziri Ceyhun Bayramov və Ermənistanın Xarici İşlər naziri Ararat Mirzoyan "Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında Sülh və Dövlətlərarası Münasibətlərin Qurulması haqqında Saziş"i imzalayıblar. Üç lider tərəfindən imzalanan Vaşinqton Bəyannaməsində ATƏT-in Minsk Qrupunun ləğvi və "Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu" (TRIPP) layihəsinin yaradılması kimi əsas razılaşmalar da yer alıb.

Sülh Sazişinin Əsas Müddəaları

Yeni paraflanmış sülh sazişi 17 maddədən ibarətdir və iki ölkə arasında uzunmüddətli və davamlı sülhün qurulmasına yönəlib. Onun əsas prinsipləri BMT Nizamnaməsi, 1970-ci il Beynəlxalq Hüquq Prinsipləri Bəyannaməsi, 1975-ci il Helsinki Yekun Aktı və 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsi də daxil olmaqla, beynəlxalq hüquq normaları ilə idarə olunur.

Əsas müddəalar aşağıdakılardır:

Suverenlik və Sərhədlərin Qarşılıqlı Tanınması: Hər iki tərəf keçmiş SSRİ respublikalarının inzibati sərhədlərinin beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınan beynəlxalq sərhədlərə çevrildiyini təsdiqləyir. Onlar bir-birinin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, beynəlxalq sərhədlərin toxunulmazlığını və siyasi müstəqilliyini qarşılıqlı olaraq tanıyır və hörmət edirlər.

Ərazi İddialarının Olmaması: Azərbaycan və Ermənistan bir-birinə qarşı heç bir ərazi iddiasının olmadığını və gələcəkdə də irəli sürməyəcəklərini təsdiqləyirlər. Onlar həmçinin digər tərəfin ərazi bütövlüyünü və ya siyasi birliyini parçalamağa və ya pozmağa yönəlmiş hər hansı hərəkətlərdən çəkinməyə söz verirlər.

Gücdən imtina: Sazişdə göstərilir ki, heç bir tərəf digərinin ərazi bütövlüyünə və ya siyasi müstəqilliyinə qarşı güc tətbiq etməyəcək və ya güc tətbiq etməklə hədələməyəcək. Onlar hər hansı üçüncü tərəfin öz ərazilərindən digərinə qarşı hərbi əməliyyatlar üçün istifadə etməsinə icazə verməyəcəklər.

Daxili İşlərə Qarışmamaq: Hər iki tərəf bir-birinin daxili işlərinə qarışmamağı öhdəsinə götürür.

Diplomatik Münasibətlər: Diplomatik münasibətlər sazişin ratifikasiyasından sonra Diplomatik və Konsulluq Münasibətləri haqqında Vyana Konvensiyalarına uyğun olaraq qurulacaq.

Sərhədlərin Delimitasiyası və Demarkasiyası: Tərəflər öz dövlət sərhədlərinin delimitasiyası və demarkasiyası üçün danışıqlar aparacaq və bu məqsədlə sərhəd komissiyaları yaradacaqlar.

Təhlükəsizlik Tədbirləri: Onların ümumi sərhədi boyunca heç bir üçüncü tərəfə aid hərbi qüvvə yerləşdirilməyəcək. Delimitasiya və demarkasiya başa çatana qədər, qarşılıqlı razılaşdırılmış təhlükəsizlik və etimad quruculuğu tədbirləri, o cümlədən hərbi sahədə tədbirlər həyata keçiriləcək.

Dağıdıcı İdeologiyalarla Mübarizə: Hər iki ölkə öz yurisdiksiyalarında dözümsüzlüyü, irqi nifrəti, ayrı-seçkiliyi, separatizmi, zorakı ekstremizmi və terrorizmi pisləyir və onlarla mübarizə aparacaqlar.

İtkin düşmüş şəxslərlə bağlı əməkdaşlıq: Silahlı münaqişə nəticəsində itkin düşmüş şəxslər və məcburi yoxa çıxmalarla bağlı məsələlərin həlli, o cümlədən məlumat mübadiləsi və qalıqların axtarışı üçün tədbirlər görüləcək.

İkitərəfli əməkdaşlıq: İqtisadi, tranzit, nəqliyyat, ətraf mühit, humanitar və mədəniyyət sahələrində əməkdaşlıq üçün ayrıca sazişlər bağlana bilər.

Beynəlxalq hüququn aliliyi: Heç bir tərəf sazişə əməl etməməyə haqq qazandırmaq üçün daxili qanunvericiliyə istinad edə bilməz.

İcraata Nəzarət: Sazişin icrasına nəzarət etmək üçün ikitərəfli komissiya yaradılacaq.

Mübahisələrin Həlli: Şərh və ya tətbiq ilə bağlı mübahisələr birbaşa məsləhətləşmələr yolu ilə həll ediləcək və altı ay ərzində həll edilmədikdə, digər dinc vasitələr axtarılacaq.

İddiaların Geri Götürülməsi: Mövcud bütün dövlətlərarası iddialar, şikayətlər, etirazlar və mübahisələr sazişin qüvvəyə minməsindən sonra bir ay ərzində geri götürülməli və ya həll edilməlidir.

Qüvvəyə Minmə: Saziş daxili prosedurların tamamlanmasını təsdiqləyən bildirişlərin mübadiləsindən sonra qüvvəyə minir və BMT-də qeydiyyata alınacaq.

Əsas Mətnlər: Saziş Azərbaycan, erməni və ingilis dillərində bağlanılır və uyğunsuzluq yarandığı halda ingiliscə mətn üstün hesab olunur.

"Tramp Marşrutu" (TRIPP) və Regional Əlaqələr

Vaşinqton Bəyannaməsinin əhəmiyyətli bir hissəsi, Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvan eksklavı ilə Ermənistan ərazisi vasitəsilə birləşdirməyi hədəfləyən tranzit dəhlizi olan "Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu"dur (TRIPP). Bəyannamədə qeyd olunur ki, Ermənistan bu layihənin Ermənistan ərazisində həyata keçirilməsi üçün çərçivənin müəyyən edilməsi üzrə ABŞ və digər qarşılıqlı razılaşdırılmış üçüncü tərəflərlə işləyəcək.

Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan bu infrastrukturun fəaliyyətinin əlaqəli ölkələrin ərazi bütövlüyü, suverenliyi və yurisdiksiyası daxilində baş verəcəyini və qarşılıqlı fayda təmin edəcəyini aydınlaşdırdı. O, xüsusilə vurğuladı ki, Vaşinqton bəyannaməsi yol üzərində hər hansı üçüncü tərəfin nəzarətini nəzərdə tutmur və Ermənistanın Azərbaycana ekstraterritorial dəhliz verməyə razılaşdığına dair iddiaları rədd etdi. ABŞ "Tramp Marşrutu"nun əsas investoru olmağı planlaşdırır və Ermənistan digər tərəfdaşlarla işləməyə açıqdır. ABŞ Prezidenti Tramp TRIPP proqramının həyata keçirilməsi üçün işçi qrupunun yaradılması haqqında sərəncam imzalayıb.

Ermənistan üçün əsas üstünlüklərdən biri, bu sazişin ona beynəlxalq ticarət üçün Azərbaycanın dəmir yolu infrastrukturundan istifadə etmək imkanı verməsidir. ABŞ həmçinin Ermənistanın "Sülh Kəsişməsi" regional layihəsinə dəstək ifadə edərək, Ermənistanın regional nəqliyyat mərkəzi kimi rolunu və infrastrukturunun və sərhəd təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ehtiyacını vurğuladı, bu da özəl investorların iştirakı ilə mümkün ola bilər.

ATƏT-in Minsk Qrupunun Ləğvi

Razılaşmaların bir hissəsi olaraq, Bakı və İrəvan ATƏT-in Minsk Prosesinin və onunla əlaqəli strukturların, o cümlədən ATƏT-in Fəaliyyətdə olan Sədrinin Şəxsi Nümayəndəsi və Yüksək Səviyyəli Planlaşdırma Qrupunun fəaliyyətinə xitam verilməsi üçün ATƏT-ə üzv dövlətlərə birgə bəyanat və qərar layihəsi göndəriblər. ATƏT bu bəyannamənin imzalanmasını alqışlayıb. 1992-ci ildə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə kömək etmək məqsədilə ABŞ, Rusiya və Fransanın həmsədrliyi ilə yaradılan Minsk Qrupu 2020-ci ilə qədər fəal vasitəçilik edirdi.

Beynəlxalq və Daxili Reaksiyalar

Vaşinqton razılaşmalarına regionda və ondan kənarda reaksiyalar müxtəlif olub:

Rusiya: Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Rusiya Prezidenti Vladimir Putinə Vaşinqton görüşünün nəticələri barədə məlumat verib. Putin davamlı sülhə töhfə verən addımların vacibliyini vurğulayıb və Rusiyanın əvvəlki üçtərəfli razılaşmalara uyğun olaraq nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması da daxil olmaqla, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşmasına kömək etməyə hazır olduğunu təsdiqləyib.

İran: İran Prezidenti Məsud Pezeşkiyan "Tramp Marşrutu" sazişinin İranın ərazi bütövlüyünün qorunması, Avropa ilə əlaqə və şimaldan ayrılmamaqla bağlı tələblərinə cavab verdiyini bildirib. Lakin İranın əsas narahatlığı yolun tikintisində erməni və Amerika şirkətlərinin iştirakı olaraq qalır. İranın Ali Rəhbərinin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti İranın Qafqazda "Amerika dəhlizi"nin tikintisinin qarşısını alacağını, bunu regional təhlükəsizliyə təhlükə hesab etdiyini, geosiyasi xəritəni dəyişə biləcəyini, Ermənistanı parçalaya biləcəyini və İranın regional çıxışını məhdudlaşdıra biləcəyini xəbərdar edib. Buna baxmayaraq, İran Xarici İşlər Nazirliyi sülh sazişini davamlı sülhə doğru əhəmiyyətli bir addım kimi alqışlayıb, lakin sərhədləri yaxınlığında hər hansı xarici müdaxilənin mənfi nəticələri ilə bağlı narahatlığını ifadə edib.

Türkiyə: Paşinyan Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla da telefon danışığı apararaq, onu Vaşinqton nəticələri barədə məlumatlandırıb və Ermənistan-Türkiyə ikitərəfli gündəliyini müzakirə edib. Paşinyan əvvəlki razılaşmaların həyata keçirilməsi üçün "daha əlverişli" bir mühit olduğunu qeyd edib.

Erməni Müxalifəti: Razılaşmalar Ermənistan müxalifəti tərəfindən "soyuq qarşılanıb", Erməni İnqilabi Federasiyası (ARF) nəticəni "Ermənistanın suverenliyinə zərbə" adlandırıb və hakimiyyəti xarici maraqlara xidmət etməkdə ittiham edib. TRIPP təşəbbüsünün Ermənistanın həyati əhəmiyyətli infrastrukturunu xarici təsir altına salaraq onun strateji muxtariyyətini təhlükə altına qoyması ilə bağlı narahatlıqlar ifadə olunub.

Ermənistanın Hakim Partiyası: Əksinə, Ermənistanın hakim partiyası və onun müttəfiqləri razılaşmanı təqdir edərək, ABŞ-ın iştirakının gələcəkdə Syunik dəhlizini güc yolu ilə açmaq cəhdlərindən çəkindirəcəyini, bununla da başqa bir müharibənin qarşısını alacağını və iqtisadi inkişaf üçün imkanlar açacağını bildiriblər.

Müstəqil Azərbaycan Jurnalistikası: Meydan TV işi ilə əlaqədar həbsdə olan azərbaycanlı jurnalist Fatimə Mövlamlı sülhə doğru atılan hər hansı bir addımı alqışlasa da, Azərbaycan hökumətinin "öz vətəndaşları ilə sülhə" sadiqliyini tənqidi şəkildə şübhə altına qoyub. O, müstəqil jurnalistlərin həbsini və onun düşündüyü mətbuat azadlığının və hesabatlılığın olmamasını qeyd edib.

Sülh müqaviləsinin paraflanması mühüm bir addım olsa da, tam ratifikasiya hələ gözlənilir. Vaşinqton razılaşmaları, regional dinamikanı yenidən formalaşdıran və əməkdaşlıq üçün yeni yollar açan, eyni zamanda müxtəlif maraqlı tərəflərin narahatlıqlarına və tənqidlərinə səbəb olan mürəkkəb bir geosiyasi inkişafı təmsil edir.