Bir Dilin Susdurulması: İqbal Əbilovun və Azərbaycanda Talışların Hekayəsi

İqbal Əbilov

Susdurulan Bir Dil

Bir dilin yox olması üçün nə lazımdır? Sadəcə onu göz önündən uzaq tutmaq, qutulara qoymaq və nəfəs almağa qoymamaq. Azərbaycanda Talış dilinin başına gələn də budur.

Bunlar, həbsxanadan yazan Talış tədqiqatçısı və redaktoru İqbal Əbilovun sözləridir. O, Talış xalqının Azərbaycanda necə kənara atıldığını hiss etdirir. Əbilov məhkəmədə öz dilində danışanda bu, şəxsi bir addımdan daha çox, sözlə ifadə edilən bu məhbusluğa qarşı cəsarətli bir bəyanat idi. Onun hekayəsi Talış dili üçün vəziyyətin nə qədər kritik olduğunu və onu xilas etməyin niyə əsas insan hüquqları məsələsi olduğunu göstərir.

İqbal Əbilovun vəziyyətinin əsas məqamları:

• Kim: İqbal Əbilov, tədqiqatçı və Talış Milli Akademiyasının Xəbərləri jurnalının redaktoru.

• Nə: Dövlətə xəyanətdə ittiham olunur.

• Nəticə: Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsi tərəfindən 18 il həbs cəzasına məhkum edilib, cəza Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən təsdiqlənib.

• Status: Hüquq müdafiə qrupları tərəfindən siyasi məhbus kimi tanınır.

Əbilovun şəxsi problemi onun mədəniyyət uğrunda mübarizəsi ilə sıx bağlıdır. Məhkəmədən öz dilinin çətinliklərindən danışmaq üçün istifadə etməklə, o, sistemdəki daha böyük bir problemə işarə etdi.

Məhkəmədəki Hərəkət: Bir Dilin Müdafiəsi

İqbal Əbilovun məhkəmədə Talış dilində danışmaq seçimi düşünülmüş, dinc bir etiraz idi. O, dilini kölgələrdən çıxarmaq və onun var olmaq hüququnun olduğunu göstərmək istəyirdi. Tərcüməçi tələb etməklə, hökuməti öz diqqətsizliyi ilə üz-üzə qoydu. O, buna insanların necə pis reaksiya verdiyini qeyd edərək dedi: "Əgər qapalı bir məhkəmə zalında Talış dilini eşitmək insanları narahat edirsə, bu, cəmiyyətimiz haqqında kədərli bir həqiqəti deyir."

Həbsxanadan göndərdiyi məktubda o, səbəblərini açıqlayıb:

Mənim talış dilində danışmağımın səbəbi heç bir dili bəyənməməyim deyil, sadəcə öz ana dilimi müdafiə etməyimdir.

Məhkəmənin reaksiyası çox şey söylədi. Əvvəlcə hakimlər çaşqın görünürdülər. Hətta onun tələbi ilə razılaşdıqda belə, bu, gələcək problemlərə işarə idi. Bu, onların ölkənin öz dillərindən biri ilə məhkəmədə məşğul olmağa hazır (və ya istəkli) olmadıqlarını göstərdi. Onun bu hərəkəti, bir hüququ müdafiə etmək məqsədi daşısa da, əvəzində sistemdəki böyük bir çatışmazlığı üzə çıxardı.

Sistem Uğursuz Olduqda: Tərcümə Edəcək Kimsə Yoxdur

Yaxşı bir Talış tərcüməçisinin tapılmaması faktı sadəcə bir səhv deyil, dilin necə rədd edildiyinin bir əlamətidir. Qəribə bir vəziyyət idi: Əbilov xəyanətə görə mühakimə olunurdu, lakin hökumət onu öz dilində belə başa düşə bilmirdi.

Əbilovun izah etdiyi kimi, tərcüməçilərlə bağlı yaşananlar:

1. Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsi: Məhkəmə iki tərcüməçi gətirdi, lakin heç biri Əbilovun fikirlərini düzgün çatdıra bilmədi. O, onları davamlı olaraq düzəltməli oldu, nəhayət, Talış dilində danışmağı tamamilə dayandırmalı oldu.

2. Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi: Eyni şey yenidən təkrarlandı. Əbilov öz tərcüməçisi olmaq məcburiyyətində qaldı, əvvəlcə Talış dilində danışır, sonra isə məhkəmənin başa düşə biləcəyi bir dildə təkrarlayırdı.

Əbilov deyir ki, problem təkcə tərcüməçilərin pis olmasında deyil, həm də hökumətin dilin yaşaması üçün lazım olan imkanlara malik olmamasını təmin etməsindədir. O yazır:

Bunun səbəbi onların talış dilini bilməməsi deyil, ölkədə bu dilin istifadə arealının qəsdən daraldılması, talış dili tərcüməçiləri və müəllimlərini hazırlayan heç bir təhsil müəssisəsinin mövcud olmamasıdır.

Bu dəstək çatışmazlığı təsadüfi deyil – bu, dili aşağıda saxlamaq üsuludur. Bu, Əbilov kimi dili ictimai şəkildə istifadə etmək istəyən insanların nəinki geri çəkilməsini, həm də cəzalandırılmasını təmin edir.

Səslənmək Cinayətdir: Vətən Xaini Adlandırılmaq

Hökumət Talış dilini sadəcə görməzlikdən gəlmir, həm də onu dəstəkləyən insanları aktiv şəkildə dayandırmağa çalışır. O, mədəni kimliyi ölkədən ayrılmaq istəyi ilə qarışdırır. Mədəniyyəti qorumağın millət üçün təhlükə olduğunu söyləməklə, hakimiyyət fərqli düşünən hər kəsi susdurmaq üçün bəhanə tapır – bu, mədəni ifadəni boğmaq üçün ümumi bir hiylədir. Bir tədqiqatçını və redaktoru xəyanətdə ittiham etmək bunun ən pis nümunəsidir.

Həbsxanadan Əbilov bu siyasətin nə qədər dəhşətli olduğunu izah edir:

Bu vəziyyəti dilə gətirən hər kəsin isə “xəyanətkar” damğası ilə 18 ilədək azadlıqdan məhrum edilə bilməsi problemi daha da dərinləşdirir.

Bu siyasət çox ruhdan salıcıdır. Dilin müdafiəsini xəyanətlə eyniləşdirməklə, hökumət insanları qorxudaraq susdurur. O, dilə ən çox dəyər verənləri cəzalandırır, bu isə onun daha sürətli yox olmasına səbəb olur. İqbal Əbilovun 18 illik cəzası onun yolunu getməyi düşünən hər kəsə bir xəbərdarlıqdır.

Ədalətli Sınaq: Əsas İnsan Hüquqları

İqbal Əbilov şəxsi mübarizəsini ümumi bir mübarizəyə çevirir, bunun təkcə onun haqqında deyil, ölkənin özü haqqında olduğunu iddia edir. "Mənim aldığım 'cəza' təkcə mənim və ailəm üçün deyil, bütün cəmiyyətimiz üçün bir sınaqdır," – o yazır. O inanır ki, Talış dilinə qarşı davranış Azərbaycanın həqiqətən bərabərliyə inanıb-inanmadığını göstərir.

O, bəzi çətin suallar verir:

• Biz bərabərliyə və bərabər hüquqlara nə qədər inanırıq?

• Həqiqətən də bütün insanlar və dillər gözümüzdə bərabərdirmi?

Sonra, Corc Oruellin gücün necə işlədiyinə dair məşhur təsvirindən istifadə edərək sərt bir cavab verir:

...Yoxsa Corc Oruelin dediyi kimi: “Hər kəs bərabərdir, amma bəziləri digərlərindən daha bərabərdir”?

Oruellə istinad edərək, Əbilov bunun sadəcə yerli bir məsələ deyil, hökumətlərin bir şeyi deyib başqa bir şeyi etdiyi dünya miqyaslı bir problem olduğunu göstərir. O, Azərbaycanın bərabərlik vədinə əməl etmədiyinə dair güclü bir fikir irəli sürür.

Nə Baş Verməlidir

İqbal Əbilovun hekayəsi, Talış dilini susdurmaq üçün bir planın olduğunu sübut edir. O, ictimai həyatdan silinir və dörd divar arasına məcbur edilir. O, bunu açıq yerə çıxarmağa çalışanda, uğursuzluq və cəza ilə qarşılandı. Hökumət mədəni bir hərəkəti xəyanət əməlinə çevirib.

Bu, Azərbaycanın imzaladığı beynəlxalq müqavilələrlə qorunan mədəni və dil hüquqlarının ciddi şəkildə pozulmasıdır. Səslənən insanların cəzalandırılması dünyadan güclü bir reaksiya tələb edir.