Niyə azərbaycanlılar etiraz etmir?

Bakıda müxalifətin mitinqi, 11 sentyabr 2016-cı il. “Qafqaz düyünü” üçün Əziz Kərimovun fotosu.

Son dövrlərdə qonşu ölkələrdə — Gürcüstanda və İranda — minlərlə insan küçələrə axışaraq ictimai etiraz aksiyalarında iştirak etdiyi halda, Azərbaycan tamam fərqli mənzərə göstərir: ölkə daxilində nisbi sakitlik hökm sürür. Bu sakitlik həm regional, həm də daxili təzyiqlər fonunda müşahidə olunur və müşahidəçilərdə sual yaradır: Niyə azərbaycanlılar etiraz etmir? Bu sualın cavabı sadə deyil. O, həm tarixi yaddaş, həm siyasi strategiya, həm də müharibədən sonrakı dövrdə formalaşmış ictimai psixologiyanın kəsişməsində gizlənir.

Məqalədə əvvəlcə ölkənin siyasi fəallıq tarixindən danışılacaq ki, hazırkı vəziyyətin nisbətən yeni fenomen olduğu aydın görünsün. Daha sonra ictimai etimadın və siyasi iştirakın necə zəiflədiyi, hansı hadisə və meyllərin buna gətirib çıxardığı təhlil ediləcək. Sonda isə bugünkü sosial-siyasi vəziyyət — dövlətin strategiyaları və sosial-iqtisadi təzyiqlər — geniş ictimai hərəkətin qarşısını necə aldığı izah olunacaq. Bu tarixi anlamaq bugünkü sükutun səbəblərini dərk etmək üçün vacibdir.

1. Fəallıq tarixi: ictimai iştirak dövrü

Bugünkü siyasi sakitlik Azərbaycana xas bir xüsusiyyət deyil — bu, sonradan yaradılmış vəziyyətdir. Halbuki 2000-ci illərin əvvəlinədək ölkə ictimai fəallığın ən yüksək dövrlərindən birini yaşayırdı. O zaman azərbaycanlılar siyasi proseslərdə daha fəal idilər, küçə aksiyalarında və seçkilərdə iştirak edir, özlərini siyasi prosesin bir hissəsi kimi hiss edirdilər. Siyasi psixoloq Samirə Qasımliyə görə, “o dövrdə insanlar inanırdılar ki, onların səsi və davranışı ölkənin siyasi proseslərinə real təsir göstərir.”

Bu dövr bir neçə mühüm hadisə ilə formalaşan “ictimai güc yaddaşı” yaratdı — yəni insanların birgə hərəkətlə ölkənin taleyini dəyişə biləcəklərinə inamı.

• 1992-ci il etirazları: Xocalı faciəsindən sonra baş verən kütləvi mitinqlər cəmiyyətdə böyük qəzəb yaratdı və hakimiyyətə güclü təzyiq göstərdi. Nəticədə prezident Ayaz Mütəllibov mart ayında istefa verməyə məcbur oldu. Bu hadisə birgə hərəkətin real gücünü göstərdi.

• 1992-ci il prezident seçkiləri: İyunda keçirilən seçkilər Azərbaycanın tarixində ən gərgin və rəqabətli seçkilərdən biri kimi yadda qaldı. Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin lideri Əbülfəz Elçibəy 59,4% səs toplayaraq qalib gəldi. Onun əsas rəqibi Nizami Süleymanov 33% səs qazandı — bu da seçki mübarizəsinin nə qədər canlı olduğunu göstərirdi.

• 2003-cü il seçkilərindən sonrakı etirazlar: İlham Əliyevin prezident seçkilərində qalib elan olunması geniş etirazlara səbəb oldu. Azadlıq meydanında baş verən qarşıdurmalar və ondan sonrakı kütləvi həbslər dövlətin ictimai etiraza münasibətində dönüş nöqtəsi oldu.

Bu dövr göstərdi ki, azərbaycanlılar bir vaxtlar öz güclərinə inanırdılar. Amma 2003-cü ilin hadisələrindən sonra başlayan repressiyalar bu inamı tədricən sarsıtdı və siyasi etimadın tənəzzül dövrü başladı.

2. Etimadın itməsi: siyasi inam necə dağıldı

Etirazların azalması tək bir hadisənin nəticəsi deyildi. Bu, illər ərzində formalaşan sistemli bir proses idi. Dövlətin ardıcıl şəkildə etirazları boğması və müxalifətin öz daxili problemləri cəmiyyətdə ümumi inamsızlıq mühiti yaratdı. Beləcə, insanlar “heç nə dəyişməz” düşüncəsinə qapıldılar.

Hər bir fəallıq dalğasından sonra gələn repressiyalar müxalifəti zəiflədir və gələcək etirazları ruhdan salırdı. 2003-cü ilin etirazlarından sonra baş verən kütləvi həbslər uzunmüddətli qorxu effekti yaratdı. Bundan əlavə, hakimiyyətin seçki dövrlərində dövlət resurslarından — televiziyadan, mətbuatdan və inzibati strukturlardan — siyasi rəqibləri sıxışdırmaq üçün istifadə etməsi barədə tənqidlər də bu inamsızlığı dərinləşdirdi. Nəticədə cəmiyyətdə belə bir fikir formalaşdı: siyasi meydan ədalətsizdir və dəyişiklik mümkün deyil.

Dövlət təzyiqinə əlavə olaraq, müxalifətin dağınıqlığı və strateji səhvləri vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. İllər ərzində bir çox müxalifət blokları yaranıb dağıldı — bu da sabit alternativ gücün formalaşmasına imkan vermədi. Məsələn:

• Bizim Azərbaycan Bloku

• Azadlıq Bloku

• AXCP–Müsavat birliyi

Bu qısaömürlü ittifaqlar və parçalanmalar cəmiyyətdə xaos təsiri yaratdı. 2008-ci ildə əsas müxalifət qüvvələrinin seçkiləri boykot etməsi isə insanlarda “müxalifət belə mübarizəni tərk edib” düşüncəsini möhkəmləndirdi. Beləcə, insanlar siyasətdən uzaqlaşmağa başladılar.

Siyasi psixoloqların fikrincə, bu iki istiqamətli təzyiq — yəni dövlətin sərt reaksiyası və müxalifətin qeyri-səmərəliliyi — vətəndaşlarda “siyasi institutlara” və ən önəmlisi, “özlərinə” olan inamı öldürdü. İnsanlar artıq etirazın və ya seçkinin nəticə verməyəcəyinə inanmağa başladılar. Bu da bugünkü apatiyanın əsas psixoloji səbəbinə çevrildi.

3. Müharibədən sonrakı Azərbaycanda narazılığın idarə olunması

Etimadın tarixən dağılması bugünkü sakitliyin təməlini qoydu, amma bu sakitlik indi başqa amillərlə qorunur — iqtisadi, psixoloji və siyasi. 2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra hökumət ictimai əhval-ruhiyyəni bacarıqla idarə etdi, milli qüruru ön plana çıxararaq narazılıqları arxa plana keçirdi.

“Qələbə eyforiyası” hakimiyyət üçün güclü bir vasitəyə çevrildi. Rəhbərlik bu ruhu diri saxlamaqla insanların diqqətini sosial problemlərdən yayındırmağa çalışır. Prezident İlham Əliyevin tez-tez Şuşa və azad olunmuş ərazilərə səfərləri, Füzuli aeroportu kimi iri layihələrin təqdimatı bu siyasətin tərkib hissəsidir. Bu tədbirlər ölkənin güclü və qalib imicini möhkəmləndirir, amma iqtisadi reallığı — artan qiymətləri, işsizlik və sosial bərabərsizliyi — kölgədə saxlayır.

Bununla belə, cəmiyyətin sosial vəziyyəti pisləşməkdədir. Amma hələlik bu, kütləvi etiraza çevrilmir. Səbəb odur ki, vəziyyət “partlayış həddini” keçməyib. İnsanlar çətinlik çəkir, amma “tam ac” deyillər; yəni minimal tələbatlarını ödəyə bilirlər. Bu isə sosial partlayışın qarşısını alan tampon rolunu oynayır. Narazılıq var, amma o, hələ siyasi hərəkətə çevriləcək qədər dərinləşməyib.

Ən ciddi maneə isə psixoloji xarakter daşıyır. İnsanlar inanır ki, etirazı yönəldə biləcək etibarlı bir siyasi qüvvə yoxdur. Müxalifətin illərlə parçalanması və uğursuzluqları nəticəsində cəmiyyətdə liderlik vakuumu yaranıb. Bu isə ümumi güvənsizlik və passivlik yaradır.

Nəticədə insanlar “özlərini gücsüz hiss edirlər” — bir tərəfdə güclü dövlət, digər tərəfdə isə zəif müxalifət. Onların reaksiyası fərdi müstəviyə keçir, yəni “öz aralarında danışmaqla” məhdudlaşır. “İmpuls” adlı müstəqil tədqiqat mərkəzinin sorğusuna görə, əhalinin 81%-i siyasi hadisələrdən xəbərdardır, amma eyni zamanda heç nəyi dəyişə bilməyəcəyinə inanır. Bu, müasir Azərbaycan cəmiyyətinin əsas paradoksudur: insanlar məlumatlıdır, amma hərəkətsizdir.

Beləcə, idarə olunan eyforiya, iqtisadi tampon və psixoloji apatiya birlikdə ölkədə kövrək, amma sabit bir siyasi durğunluq yaradır.

4. Nəticə: gizli mobilizasiya potensialı

Bugünkü etirazsızlıq iyirmi ildən artıq bir dövrdə formalaşan çoxqatlı prosesin nəticəsidir. Əsas səbəblər bunlardır: dövlət və müxalifətə inamın tarixi azalması, müxalifətin dağınıqlığı, hökumətin ictimai fikri ustalıqla idarə etməsi və Qarabağ müharibəsindəki qələbənin sosial problemlərdən diqqəti yayındırmaq üçün istifadə olunması.

Cəmiyyətin siyasi savadı yüksək olsa da, ümumi gücsüzlük hissi və etibarlı müxalifət liderliyinin yoxluğu kollektiv hərəkətin qarşısını alır. Amma bu sakitliyi daimi razılıq kimi qəbul etmək səhv olardı. 2020-ci ilin iyulunda general Polad Həşimovun şəhid olmasından sonra baş verən spontan aksiyalar göstərdi ki, cəmiyyətin içində hələ də güclü emosional enerji var. O hadisə uzun müddət yığılan narazılığın qısa, amma kəskin partlayışı idi.

Deməli, bugünkü sakitlik dərin apatiya deyil, daha çox gizli bir gərginlikdir. Təşkilatlanmış siyasi etiraz hazırda mümkün görünməsə də, sosial və psixoloji təzyiqin artması bu “sükutu” istənilən anda poza bilər.