Yeni Avrasiya Qovşağı: Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ilə Strateji İnteqrasiyası

Noyabrın 16-da Daşkənddə keçirilən Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının 7-ci Məşvərət Toplantısı Avrasiya geosiyasətində əsas an oldu. Əvvəllər fəxri qonaq olan Azərbaycan rəsmi olaraq tamhüquqlu üzv qismində iştirak etdi və regional qrupu altı millətli bloka çevirdi. Bu, qəfil baş vermədi, lakin illərlə inkişaf edən mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələrdən sonra gəldi. Mərkəzi Asiya + Azərbaycan tərəfdaşlığı Rusiya, Çin və Avropa arasında yerləşən Avrasiyada yeni bir mərkəzə işarə edir. Bu təhlil, ümumi maraqların necə vahid bir siyasi və iqtisadi birliyə çevrildiyini araşdıraraq, bu regional strukturun mənşəyini, geosiyasi amillərini, strateji nəticələrini və gələcəyini nəzərdən keçirir.

1. Yeni Regional Strukturun Başlanğıcı

Mərkəzi Asiya + Azərbaycan tərəfdaşlığı maraqların artan konvergensiyasından yaranır. Onun strateji dəyərini görmək üçün bu inteqrasiyanı mümkün edən əsas məqamları—ümumi mədəniyyət, artan diplomatiya və geosiyasi dəyişiklikləri—anlamaq vacibdir. Bu məqamlar birlikdə yeni, daha inteqrasiya olunmuş regional blok üçün şərait yaradıb.

1.1. Əsas Amillər və Diplomatik Fəaliyyət

Bu ittifaq ümumi tarix və mədəniyyət üzərində qurulub. Prezident İlham Əliyev Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanın vahid tarixi və mədəni coğrafi region olduğunu deyib və digər liderlər də bununla razılaşır. Bu ümumi türk kökənli, dil və ənənələrə əsaslanan baza, sadəcə iqtisadi və ya siyasi faydalardan kənara çıxan daha sıx inteqrasiya üçün güclü səbəb verir.

Bu mədəni baza son illərdə artan diplomatik fəaliyyətlə dəstəklənib. Qarşılıqlı əlaqələrin miqdarı davamlı tərəfdaşlıq qurmağa olan ümumi öhdəliyi göstərir:

• Prezident Əliyev son üç ildə Mərkəzi Asiya ölkələrinə 14 dəfə səfər edib.

• Mərkəzi Asiya liderləri eyni dövrdə Azərbaycana 23 dəfə səfər ediblər.

Bu tez-tez baş verən qarşılıqlı əlaqə sadəcə nümayiş üçün deyil. Prezident Əliyevin 2023-cü ildə Düşənbədə və 2024-cü ildə Astanada keçirilən görüşlərdə fəxri qonaq kimi iştirak etməsi Azərbaycanın addım-addım inteqrasiyasını göstərərək, tamhüquqlu üzvlüyə doğru düşünülmüş bir yolu nümayiş etdirirdi.

1.2. Post-Qarabağ Geosiyasi Faktoru

Azərbaycanın bərpa etdiyi ərazilər onun regional mövqeyini dəyişdirən əsas amil olub. İndi aktiv münaqişə olmadan, Bakı daha iddialı bir oyunçudur, regional tədbirlərə təsir etmək və başlamaq imkanına malikdir. Mərkəzi Asiya dövlətləri Azərbaycanın ərazilərinin yenidən qurulmasına dəstək göstərərək, bu yeni vəziyyəti güclü şəkildə dəstəkləyiblər.

Bu dəstək sadəcə sözlərdən kənara çıxaraq, ümumi logistik gələcəyə strateji investisiyaları əhatə edir. Bu addımlar Mərkəzi Asiya dövlətlərinin Orta Dəhlizin işləməsi üçün lazım olan ərazilərin sabitliyini və inkişafını təmin etmək üçün dəstəyinin göstəricisidir. Əsas layihələrə daxildir:

• Özbəkistanın hədiyyəsi olan Füzulidəki Mirzə Uluqbəy adına məktəb.

• Qazaxıstanın hədiyyəsi olan Füzulidəki Kurmanqazı Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi.

• Türkmənistanın dəstəyi ilə Füzulidə tikilmiş məscid.

Prezident Əliyev bu töhfələri "qardaşlığımızın və həmrəyliyimizin davamlı bir əlaməti" adlandırıb. Onlar tərəfdaşlığın dərinliyini və regional sabitlik və inkişaf üçün ortaq baxışı göstərən sərmayələrdir.

1.3. Türk Aspekti və Ümumi Türk Strukturu

Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri arasında əlaqələrin qurulması üçün əsas struktur olub. TDT ümumi kimliyə əsaslanan əməkdaşlıq üçün rəsmi platforma təqdim edir, lakin yeni Mərkəzi Asiya + Azərbaycan bloku bundan kənara çıxan praktik bir addımdır.

Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə və Özbəkistanın üzv, Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kiprin isə müşahidəçi olduğu TDT, mədəni və siyasi gündəliyi formalaşdırır. O, yeni bloku dəstəkləyən əlaqələri gücləndirərək siyasətin koordinasiyası üçün məkan yaradır. 6 formatı isə TDT-nin daha geniş kimlik siyasətindən fərqli olaraq, geo-iqtisadiyyat və regional logistikaya daha çox diqqət yetirir.

Tarixi əlaqələr, diplomatiya və strukturların bu şəbəkəsi, kənar güclərin maraqları ilə formalaşan yeni bir regional qrupun səhnəsini qurub.

2. Böyük Güc Konteksti: Yüksələn Bloka Kənar Təsirlər

Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanın inteqrasiyası regionun qlobal güclər, əsasən Rusiya və Çin arasında rəqabət mərkəzində olduğu bir vaxta təsadüf edir. Bu altı üzvlü blokun yaradılması qismən bu təzyiqlərə cavab, fərqli çərçivələr arasında tarazlıq tapmaq cəhdidir. Blokun müstəqillik potensialını və gələcək istiqamətini qiymətləndirmək üçün bu güclərin təsirini başa düşmək vacibdir.

2.1. Çinin İqtisadiyyatı və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT)

Çin, Bir Kəmər, Bir Yol təşəbbüsü ilə regionda əsas iqtisadi gücdür. Azərbaycan, Çini Avropaya Rusiyadan yan keçməklə birləşdirən ticarət yolu olan Orta Dəhliz üçün əsasdır. Gərginliklər şimal marşrutlarını çətinləşdirdiyinə görə, Pekinin bu dəhlizə marağı artıb. Bu əlaqə 2024-cü ildə Azərbaycan və Çinin ticarətin 3.744 milyard dollara çatması ilə əhatəli strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlməsi ilə rəsmiləşdi.

Çin, Rusiya ilə birlikdə Avrasiya siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik ittifaqı olan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) vasitəsilə təsirə malikdir. Azərbaycan müşahidəçi kimi qoşulmağa çalışıb. Mənbələr deyir ki, Hindistan, Azərbaycanın Pakistanla sıx əlaqələrinə görə buna mane olub, bu da Hindistan-Pakistan rəqabətini göstərir.

Bu, Mərkəzi Asiya + Azərbaycan formatını strateji bir seçimə çevirdi — rəqabətlərin problemlərə səbəb ola biləcəyi ŞƏT-dən daha birləşmiş, lakin TDT-dən daha çox geo-iqtisadiyyata yönəlmiş bir tarazlıq. 6 formatı hər ikisinin ən yaxşı hissələrini götürür.

2.2. Rusiyanın Mövqeyi və Regional Dəyişiklik

Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya müdaxiləsi onun keçmiş sovet məkanındakı təsirini dəyişdirdi. Moskva hələ də əsas oyunçudur, lakin müharibəyə diqqət yetirməsi və ona qarşı tətbiq edilən sanksiyalar regional dövlətlərə digər tərəfdaşlıqlar tapmağa imkan verdi.

Siyasi analitik Elxan Şahinoğlu deyir ki, Mərkəzi Asiya dövlətləri Rusiyanın siyasi gücündən və Çinin iqtisadi gücündən narahatdırlar, buna görə də ABŞ və Avropa İttifaqı ilə əlaqələr axtarırlar.

2022-ci ildə Qazaxıstandakı iğtişaşlar əsas an idi. Böhranın həlli üçün Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) müdaxiləsi lazım oldu. Mərkəzi Asiya liderləri kənar müdaxiləyə ehtiyacın öz təhlükəsizlik və dialoq çərçivələrini yaratmaq üçün bir səbəb olduğunu gördülər. Bu hadisə Mərkəzi Asiya + Azərbaycan formatını sadəcə bir fürsətdən ehtiyaca çevirdi, onları daxili mexanizmlər qurmağa və sabitlik üçün Moskvadan asılılığı azaltmağa sövq etdi.

Bu güclərin təsiri, Mərkəzi Asiya + Azərbaycan blokunun öz yolunu qurması, geo-iqtisadi potensialını inkişaf etdirməsi üçün fon təşkil edir.

3. İnteqrasiyanın Gələcəyi və Nəticələri

Mərkəzi Asiya + Azərbaycan inteqrasiyası yeni bir geo-iqtisadi vəziyyət yaradır. Bu tərəfdaşlıq layihələr və ticarət, investisiya və nəqliyyatda artım üzərində qurulub. 6 formatı bu tendensiyalara kömək edəcək, daha birləşmiş regional bazar yaradacaq.

3.1. İqtisadiyyat və İnvestisiya

İqtisadi göstəricilər altı ölkə arasında artan inteqrasiyanı göstərir. Ticarət və investisiyalar artır, birgə layihələri və iqtisadi əməkdaşlığı dəstəkləmək üçün yeni mexanizmlər yaradılır.

Göstərici	Məlumat/Status
Regional Qarşılıqlı Ticarət (2024)	10.7 milyard dollar
Ümumi İnvestisiya Artımı (M.A.-da)	17% artım (2024-cü ildə)
Birgə İnvestisiya Fondları	Azərbaycan və Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında qurulub.
Təklif olunan Regional Brend	"Made in Central Asia" nəzərdən keçirilir.

3.2. Orta Dəhliz

Bunun əsas hərəkətverici qüvvəsi Asiya və Avropanı birləşdirən nəqliyyat marşrutu olan Orta Dəhlizdir. Azərbaycan kritik əlaqədir və son illərdə artım yüksək olub. Orta Dəhlizlə Azərbaycandan keçən yük daşımaları son üç ildə 90% artıb.

Bu şəbəkənin əsas hissəsi Zəngəzur Dəhlizidir. Onun Azərbaycanda tikintisi 15 milyon ton tutumla demək olar ki, başa çatıb. Bu marşrut Orta Dəhliz üçün vacib olacaq, blokun tranzit potensialını artıracaq. Dəhliz həm də Tramp administrasiyasının vasitəçiliyi zamanı yaranan "Tramp Marşrutu" adlanır. Bu ad, Rusiyanın regional nəqliyyat üzərindəki təsirindən fərqli olaraq, layihəyə Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın dəstəyini göstərir.

3.3. 5+1-dən 6-ya

Bu sammitin əsas nəticəsi regional formatın dəyişməsidir. Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev deyib: "Bu andan etibarən Mərkəzi Asiya "6" kimi çıxış edir". Azərbaycanın kənar tərəfdaş olduğu 5+1-dən 6-ya keçid strategiyada bir dəyişikliyi göstərir.

Prezident Əliyev bildirib ki, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya indi vahid bir geosiyasi və geo-iqtisadi region təşkil edir. Bu o deməkdir ki, üzv dövlətlər ümumi məsələlərin birlikdə həll olunduğu, təsirlərini artıran daha inteqrasiya olunmuş siyasət modelinə doğru irəliləyirlər.

Bunun qlobal və regional çağırışlarla necə məşğul olmasına təsirləri var.

4. Qlobal və Regional Nəticələr

Mərkəzi Asiya + Azərbaycan blokunun formalaşması əsas beynəlxalq məsələlərə təsir göstərir. Ukraynadakı müharibə ilə məşğul olmaqdan idarəetmə və insan haqlarına toxunmağa qədər, blokun hərəkətləri təsir göstərəcək.

4.1. Ukraynadakı Müharibə ilə Məşğul Olmaq

Blokun Orta Dəhlizə diqqəti Rusiyadan keçən ticarət yollarına alternativ təmin edir. 2022-ci ildə Ukraynaya müdaxilədən bəri şirkətlər və hökumətlər tədarük zəncirlərini şaxələndirməyə və Rusiyadan asılılığı azaltmağa çalışırlar.

Mərkəzi Asiya + Azərbaycan formatı, şərq-qərb əlaqəsi ilə bu dəyişiklikdən faydalanmaq üçün mövqedədir. Bu, üzv dövlətlərə öz iqtisadi müstəqilliklərini artırmaq və ticarətlərini Rusiya ətrafındakı vəziyyətdən qorumaq üçün bir yol verir. Bu, dəhliz boyunca infrastrukturun inkişafını artırıb və blokun mövcudluğunun əsasını gücləndirib.

4.2. İnsan Haqları və İttifaq

Blok iqtisadi və siyasi cəhətdən böyüsə də, üzvlərinin idarəetməsi ilə bağlı tənqidlərlə üzləşir. Bir baxışdan, Mərkəzi Asiya + Azərbaycan formatı demokratik təzyiqlərdən və narazılıqdan bir-birini qorumaq üçün bir qrupdur.

Bu baxış, üzv dövlətlər arasında insan haqları ilə bağlı narahatlıqlarla dəstəklənir. Əsas məsələlərin xülasəsi bir idarəetmə modelini göstərir:

• Qazaxıstan: Hökumət ifadə və toplaşma azadlığına məhdudiyyətlərə görə tənqid olunur. 2022-ci il hadisələri üçün məsuliyyətsizlik var. Son hadisələrə jurnalist Jamila Mariçevanın yalan məlumat yaymaqda ittiham olunması və fəal Duman Məhəmmədkərimin ekstremizmdə ittiham olunaraq məhkum edilməsi daxildir. Hakim Amanat partiyası LHBTI-yə yönəlmiş veb-saytları bloklayıb və QHT Feminita-nı ekstremist kimi təyin etmək üçün addımlar atıb.

İdarəetməyə bu yanaşmanın nəticəsi ondan ibarətdir ki, daxildə təhdidlərə qarşı bir cəbhə yaradaraq siyasi uyğunlaşma və sabitliyi gücləndirə bilər. Lakin, bu, xarici siyasətlərinin mərkəzində insan haqlarını qoyan Qərb demokratiyaları ilə gərginlik yarada bilər. Bu siyasi uyğunlaşmanın hər bir üzv dövlətin, xüsusən də Azərbaycanın strategiyası üçün nəticələri var.

5. Azərbaycanın Milli Strategiyası üçün Təsirlər

Azərbaycan üçün Mərkəzi Asiya formatına inteqrasiya strateji bir addımdır. Bu tərəfdaşlıq onun Avrasiya aktyoru kimi mövqeyini dəstəkləyir və iqtisadi, sənaye və təhlükəsizlik maraqlarını irəli sürmək üçün imkanlar təqdim edir.

5.1. İqtisadiyyat və Əlaqənin Gücləndirilməsi

Bu blokda üzvlük Azərbaycanın Avropa və Asiyanı birləşdirən nəqliyyat qovşağı rolunu gücləndirir. Bu, sadəcə razılaşmalardan kənara çıxır, nəqliyyat siyasətini, tarifləri və gömrüyü əlaqələndirmək üçün bir çərçivə yaradır, Orta Dəhlizin səmərəliliyini artırır.

Bu, Azərbaycana öz malları, xüsusən də kənd təsərrüfatı və sənaye məhsulları üçün Mərkəzi Asiya bazarlarına çıxış imkanı verir. O, tranzit gəlirləri ilə ölkə iqtisadiyyatını gücləndirir və Ələt Limanı kimi yerlərə investisiyaları cəlb edir.

5.2. Təhlükəsizlik Əməkdaşlığının Gücləndirilməsi

6 formatı təhlükəsizliyə də aiddir. Prezident Əliyev müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın vacibliyini vurğulayıb. Bu, terrorizm və cinayət də daxil olmaqla təhdidlərə cavab olaraq görülür.

Təhlükəsizlik əlaqələrini gücləndirərək, blok özünü təhlükəsizlik strukturu kimi mövqeləndirir. Bu, Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) kimi təminatçılardan asılılığı azalda bilər. KTMT-nin üzvü olmayan Azərbaycan üçün bu, tərəfdaşları ilə təhlükəsizlik dialoqu üçün bir platforma təklif edir, müstəqilliyini gücləndirir.

Nəticə

Azərbaycanın Mərkəzi Asiya formatına inteqrasiyası Avrasiya blokunu yaradan geosiyasi bir dəyişiklikdir. Bu 6 formatı tarixi əlaqələr, post-Qarabağ yenidən uyğunlaşması və trans-Avrasiya ticarət yollarını inkişaf etdirmək ehtiyacı kimi amillərin nəticəsidir. Orta Dəhliz bu tərəfdaşlığın onurğa sütunudur, regionu ticarət arteriyasına çevirir.

Bu inteqrasiyanın təsirləri böyükdür. Blok Avrasiyada bir mərkəz qurur, üzvlərinə Rusiya və Çindən həddindən artıq asılılıqdan qorunmaq üçün bir platforma təmin edir. Eyni zamanda, onun idarəetmə modelləri dövlətlərin bir cəbhəsini təqdim edir, bu da iqtisadi əlaqələr artsa belə Qərblə gərginlik yarada bilər. Mərkəzi Asiya + Azərbaycan formatı inkişaf etməkdə olan dünyada orta güclər üçün bir model ola bilər. Bu, özünü 21-ci əsrin fəal aktyoru kimi mövqeləndirərək, geosiyasi və müstəqilliyə əsaslanan bir hərəkət formasıdır.